این مقاله به بررسی نقش و تاثیرات رویکرد عقلانی تعدادی از علما و متفکران شیعه چون خاندان نوبختی، ابن قبه و شیخ مفید در قرن سوم و قرن چهارم می‌پردازد. وجه تفاوت مهم این دو سده با دیگر سده‌های تاریخ اسلام در پویایی دانش مسلمانان و آشکار شدن فرهنگ شیعی است. پس از غیبت امام زمان (عج) و بحران‌های ایجاد شده، جریان عقل‌گرایی در جامعه مورد اقبال قرار گرفت؛ برخلاف جریان اخباری¬گری که دوران اوجش را در قرن سوم، کم کم سپری کرده و در قرن چهارم و پنجم هجری رو به افول نهاد. تلاش‌ها و کوشش‌های ائمه اطهار( ع) در تربیت شاگردان فرهیخته، آینده جامعه تشیع را در زمان غیبت امام عصر(عج) تضمین ‌کرد، متفکرانی به فراخور عصر خویش در عرصه مجادلات علمی حضور یافته و از این جایگاه، آشکارا به نشر فرهنگ شیعی پرداختند، مانند نوبختیان که می‌توان آنها را پایه‌گذار برهان‌گرایی و عقل باوری در کلام و تفکر شیعه دانست، ابن¬قبه رازی که با رویکرد عقلی و منطقی خود به اثبات امامت منصوص و رد زیدیه و معتزله ‌پرداخت و شیخ مفید که جریان عقل‌گرایی را به تکامل رساند و بیشترین تلاش را در دفاع عقلانی از مکتب امامیه در مقابل جریانهای مذهبی و فکری داشت و شاگردان شیخ مفید مانند: سيد مرتضى که پس از شيخ مفيد كلام اماميه را بيشتر به جانب عقلانيت كشاندند. لازم به ذکر است که فعالیت‌های فقها و متکلمین شیعه در این برهه تاریخی برای حفظ مذهب امامیه به اشکال مختلف به صورت جمع آوری احادیث، تربیت شاگردان و تدوین فقه و کلام، مبارزه با بدعت‌ها و انحرافات فکری، تأسیس مراکز علمی، بهره‌برداری از امکانات دولتی، تأسیس مساجد و برگزاری مراسم شیعه و....خودنمایی می‌کند.

عقل‌گرایی شیعه کلام امامیه خاندان نوبختی ابن‌قبه رازی شیخ مفید