دوره 1، شماره 9، بهمن 1397، صفحات 0 - 0

نویسندگان : محمد رضا شهیدی پاک* ¹

چکیده :
ابن خلدون که سیر فرهنگ و تمدن اسلامی از صدر اسلام تا عصر نخست وزیری خود در دولت حفصیان را در مقدمه دسته بندی و باجزئیات فرهنگ و تمدن اسلامی را در گستره شرقی و غربی جهان اسلام نقد کرده است . از وجوه اهمیت مقدمه توجه به جریان های سیاسی و اجتماعی و فرهنگی مذهبی جهان اسلام است که سیر آن ها رادنبا ل کرده است . جریان های سیاسی و مذهبی و کلامی غرب جهان اسلام( آندلس ، مغرب و افریقیه)و شما ل آفریقا که او خود از نزدیک ان هار ا مشاهده می کرد و در متن برخی از آن ها قرار داشت ، از جمله او نخست وزیر دولتی بود که با شعار مهدویت روی کار آمد از جمله مباحث مقدمه که در این پژوهش گزارش شده است ، ابن خلدون ومسئله مهدویت است . اهمیت پژوهش در این است که در منطقه ای مهدویت را نقد کرده است که سابقه چند ادعای مهدویت که منجر به تاسیس دولت شد دارد . دولت فاطمیان و دولت مرابطین و دولت موحدین و جانشین آن ها حفصیان از نمادهای مهدویت استفاده کردند و هنوز نمادهای مهدویت ( المهدی امامنا ) روی مسکوکات ان ها وجود دارد. قبر ابن تومرت بزرگترین مدعی سازمان یافته مهدویت که دولت تاسیس کرد در تینمل ،اطراف پایتخت او مراکش زیارتگاه است . سخن ابن خلدون در مورد مهدویت مرجعیت روایی دارد و شهرت روایی احادیث مهدویت در غرب اسلامی بویژه شمال آفریقا را نشان می دهد . مسئله پژوهش توجه به مواضع متناقض ابن خلدون است و فرضیه پژوهش اینکه علی رغم شهرت مهدویت و جایگاه اصیل ان در فرهنگ عمومی و خواص در غرب اسلامی بویژه شمال افریقا ، جریان دولتی بسیار گسترده ای دولتی به مقابله گسترده با ان برخاست و مواضع ابن خلدون با توجه به اثار گسترده این جریان قدرتمند و ثروتمند مخالف که ابن خلدون در اخرین دوره فعالیت سیاسی اداری عمر خود سمت نخست وزیر ممالیک را داشت ، قابل توجیه و بررسی است . موضع اصلی ابن خلدون این است که او پیش از ورود به بحث پیرامون احادیث مهدویت; عقیده به ظهور مردى از اهل بیت را عقیده كافه اهل اسلام در طول تاریخ دانسته است و می نویسد : «اعلم ان المشهور بین الكافه من اهل الاسلام على ممرّ الاعصار انه لابد فى آخر الزمان من ظهور رجل من اهل البیت یوید الدین و یظهر العدل ویتبعه المسلمون و سیتولى على الممالك الاسلامیه و یسمى بالمهدى و یكون خروج الدجال و مابعده من اشراط الساعه الثابته فى الصحیح...». به هر شکل ابن خلدون چه از مثبتین عقیده به مهدی و یا ازمنکرین ظهور مهدی باشد ، متن نوشته های او به شکل حداقل دلالت اشکار بر اصالت اعتقاد به مهدویت و جایگاه طبیعبی ان در فرهنگ وتمدن غرب اسلامی و شمال افریقا دارد که در لایه های ضخیم انکار و عنادو ابرهای ضخیم و تیره در شب دیجور قرار گرفته است . پژوهش حاضر تدوین وتحلیل جدید پژوهش های پیشین مولف بر اساس طیف گسترد ه ای از مآخذ و مصادر غرب اسلامی در مسئله مهدی و مهدویت از جمله مهدویت در غرب اسلامی و کتاب تاریخ تشیع ( 1383/ 1385 )است که در آن بیش از هزار سال سیر تاریخی جریان مهدویت در غرب اسلامی و شمال آفریقا به عنوان بزرگترین جریان سیاسی اجتماعی و فرهنگی شما ل آفریقا بررسی شده ، آمده است ، اندیشه مهدویت از مفاهیم مؤثر قرآنی، روایی، کلامی، سیاسی و از ارکان تاریخ اسلام است که در فرهنگ و تمدن اسلامی و بحران فراگیر و مستمر جهان اسلام، جایگاه ویژه‌ای داشته است. پژوهش نشان می دهد متن احادیث مهدوی معاضد و موید به دلایل و مدارک متعدد عقلی و نقلی و تاریخ و شهرت علمایی محدثین بزرگ در شرق و غرب جهان اسلام است و تلاش در زمینه مخدوش کردن اسناد آن ها بیهود ه و متناقض است . زیرا سایر علمای مغربی احادیث مربوط به مهدی را با اسناد متعدد که در سند آن ها هیچ فرد ضعیف وجود ندارد ، در مجوعه هایی برای نقض اشکار انتقادات رجالی ابن خلدون اورده اند و تلاش رجالی ابن خلدون ، از شیوه علمی ، دانش رجال بیرون است و به اغراض سیاسی بر می گردد.

کلمات کلیدی :
مهدی ، ابن خلدون ، شمال افریقا، جریان های سیاسی شمال افریقا،فاطمیان ، موحدین ، مرابطین ، حفصیان ، ممالیک ، مهدویت