.jpg)
فرهنگ و تمدن اسلامی در عصر فاطمیان مصر، تأسیس اصالت و پویش و تعالی و تکامل و توسعه معارف - 210 سال تعالی و شکوه تمدن اسلامی
دوره 4، شماره 46، اسفند 1400، صفحات 37 - 28
1 دانشگاه آزاد اسلامی تهران مرکز دپارتمان علوم انسانی
چکیده :
بدون تردید و بر اساس مستندات مادی موجود فاطمیان یکی از ادوار مستقل تمدن انسانی را در مصر رقم زدند. چند چهره تاریخ علم جهانی ارائه کردند و تمدن آن‌ها زیرساخت مادی تمدنی مصر تا چند قرن بعد از آن‌ها شد. از جمله نهاد آموزشی الازهر که سلطه آموزشی آن هزار سال دوام داشت. تشکیلات اداری ایوبیان و ممالیک در اصطلاح و در سازمان همان تشکیلات فاطمیان است. عصر فاطمیان دوره توسعه و ابتکار در حسبه، پزشکی، علوم پایه، معماری و شهرسازی، فلسفه، الهیات، فقه، ادبیات، علوم قران، نیروی دریایی، شیمی فیزیک و تغذیه و فرهنگ و هنر جشن و نمایش و تشریفات و توسعه مراسم تشیع غدیر و عاشورا است. ابعاد فرهنگ و تمدن اسلامي در عصر فاطميان در افريقيه حاکی از اغازی نو درتمدن است. دوره جديد شهرسازي و عمران افريقيه با ورود، فاطميان در افريقيه آغاز شد، فاطميان چند شهر بزرگ سلطنتي، بندر مهديه و منصوره و شهر زويله را بنا کردند. استحکامات نظامي و مراکز عبادي و آموزشي متعددي از جمله مسجد جامع بزرگ مهديه را که تاکنون باقي است. تأسيس نمودند، بيشترين توسعه جامع قيروان در عهد فاطمي صورت گرفت، سبک معماري آن‌ها در ايجاد دروازه‌هاي بسيار بزرگ، سبک خاصي در عمران و شهرسازي است. بندر مهديه از عمده‌ترین نقاط تجاري و صدور فرهنگ و تمدن اسلامي در مديترانه غربي بود و کشتی‌های بزرگي از هند، ايران، اندلس، يونان بسياري از ملل مسلمان و مسيحي همواره در آن توقف داشتند و کالاهايي را به اقصی نقاط جهان حمل مي‌نمودند. فاطميان را مي‌توان بنیان گزار نيروي دريايي مسلمانان در مديترانه دانست، ناوگان عظيم فاطمي بسياري از تحرکات مخالفان در مديترانه را تحت سلطه داشت و بر مديترانه حکومت مي‌کرد. پيشرفت فوق‌العاده‌ای در ساخت سلاح‌هاي جديد نظامي در عصر فاطمي در افريقيه پديد آمد، از جمله کارهاي ابن القيّار در ساخت «النار المحرقة» است. بنيان گزاران مکتب طبي قيران از جمله طبيب شيعه احمدبن جزّار، شيباني اديب و متفکر ايراني در عصر اغلبي از حاميان فاطميان بودند و در سايه حمايت آن‌ها علم طب و ادبيات و فرهنگ عربي و اسلامي توسعه پيدا کرد. طبيب دونش بن تميم (360 هـ¬، 971 م) آثار بسياري در طب تأليف کرد از اطباي دربار منصور و قائم فاطمي در افريقيه بود. بناهاي جديد فرهنگ و تمدن اسلامي که فاطميان در افريقيه بنا نهادند در عصر زيري و بنو حماد دنبال شد و در تهيه و ضرب سکه، چندين دارالضرب فاطمي از جمله مهديه، منصور و سيسيل تأسيس شد. در سکه‌هاي عصر فاطمي، سکه‌هاي شيشه‌اي سيسيل در نوع خود بي‌نظير است. در صنعت شيشه و ساخت ظروف بلورين توسعه قابل توجهي در عصر فاطمي پديد آمد که برخي از آثار آن‌ها در موزه‌هاي اروپايي موجود است؛ صقليه عصر فاطمي که زير سلطه خاندان کلبي بود که از سوي فاطميان حدود صد سال در سيسل حکومت کردند، خاطر دوره طلايي فرهنگ و تمدن اسلامي را در عرصه‌هاي مختلف در خود دارد. نظام آموزشي و تشکيلات اداري و حکومتي فاطميان در افريقيه از نخستين سازمان‌هاي پيشرفته در قرون وسطي است؛ فاطميان نخستين سازمان‌دهي مخفي براي تأسيس دولت و خلافت موفق را در غرب جهان اسلام سامان دادند. از بدیهیات تمدن نگاری عظمت وشکوه بی نظیر تمدن در عصر فاطمیان است. ویژگی این دوره ،تاسیس و اصالت و پویایی و زایا یی تمدن اسلامی عصر فاطمیان است که تا ادوار ایوبی و ممالیک را در دایره نفوذ و استحکام خود داشت و همچنان در اسمان تمدن اسلامی نور افشانی می کند، معتبر ترین مدرک در نگاه کلی به تمدن عصر فاطمیان قضاوت ابن خلدون است .ابن خلدون در مقدمه که تمدن نگاری دول اسلامی است برخی دول مغربی را بدوی و بی فرهنگ و تمدن دانسته است واز فاطمیان با عنوان صاحب حضاره با صفت استعظام و شکوه تمدنی یاد کرده است و تاسیس بنای با هیبت و عظیم را از وجوه تمدنی ان ها دانسته و با اصطلاح \" عظم مبانیها \" این فرهنگ و شیوه تمدنی فاطمیان را وصف نموده است. وجه اهمیت فرهنگی و تمدنی ان ها توسعه فقه اهل بیت در برابر فقه مالکی حنبلی و شافعی و تقسیم فکر حقوقی است. ابن خلدون این جابجایی فقه ها را ذکر کرده است و بر فاطمیان نام مروجان فقه اهل بیت را اطلاق نموده است .برای شکوه و استعظام تمدنی فاطمیان فقط وجود ابن هیثم کفایت می کند. ابن خلدون در وصف و تبیین علم مناظر ریشه های یونانی آن را ذکر کرده است و می نویسد در بین اسلامیان ابن هیثم در این علم تالیفاتی دارد. هفتصد سال گذشت تا تاریخ علم مدرن ابن هیثم را کشف کرد و اورا در نیمه دوم قرن بیستم پدر علم نور معرفی کرد .فرضیه پژوهش این است که استعظام تمدنی و حضارت فاطمیان، دافع امواج کینه و بد گویی از فاطمیان بویژه حاکم است که با دو انگیزه صلیبی و احقاد مذهبی همچنان در جریان است و ابن خلدون که خود با واژه های تمدنی از فاطمیان یاد کرده است، از این غرض ها بدور مانده است و مواضع متعادل نسبت به فاطمیان دارد. چهار وجه فایده تاریخنگاری تمدن فاطمیان این است که :1- تمدن فحل است.2- کارکرد تمدنی تشیع است .3- نقش کالبدی در تمدن جهانی است. 4- بازدارندگی است که پرداختن به وجه تمدنی فاطمیان، دافع از تهاجم تاریخنگاری معاند است.
بدون تردید و بر اساس مستندات مادی موجود فاطمیان یکی از ادوار مستقل تمدن انسانی را در مصر رقم زدند. چند چهره تاریخ علم جهانی ارائه کردند و تمدن آن‌ها زیرساخت مادی تمدنی مصر تا چند قرن بعد از آن‌ها شد. از جمله نهاد آموزشی الازهر که سلطه آموزشی آن هزار سال دوام داشت. تشکیلات اداری ایوبیان و ممالیک در اصطلاح و در سازمان همان تشکیلات فاطمیان است. عصر فاطمیان دوره توسعه و ابتکار در حسبه، پزشکی، علوم پایه، معماری و شهرسازی، فلسفه، الهیات، فقه، ادبیات، علوم قران، نیروی دریایی، شیمی فیزیک و تغذیه و فرهنگ و هنر جشن و نمایش و تشریفات و توسعه مراسم تشیع غدیر و عاشورا است. ابعاد فرهنگ و تمدن اسلامي در عصر فاطميان در افريقيه حاکی از اغازی نو درتمدن است. دوره جديد شهرسازي و عمران افريقيه با ورود، فاطميان در افريقيه آغاز شد، فاطميان چند شهر بزرگ سلطنتي، بندر مهديه و منصوره و شهر زويله را بنا کردند. استحکامات نظامي و مراکز عبادي و آموزشي متعددي از جمله مسجد جامع بزرگ مهديه را که تاکنون باقي است. تأسيس نمودند، بيشترين توسعه جامع قيروان در عهد فاطمي صورت گرفت، سبک معماري آن‌ها در ايجاد دروازه‌هاي بسيار بزرگ، سبک خاصي در عمران و شهرسازي است. بندر مهديه از عمده‌ترین نقاط تجاري و صدور فرهنگ و تمدن اسلامي در مديترانه غربي بود و کشتی‌های بزرگي از هند، ايران، اندلس، يونان بسياري از ملل مسلمان و مسيحي همواره در آن توقف داشتند و کالاهايي را به اقصی نقاط جهان حمل مي‌نمودند. فاطميان را مي‌توان بنیان گزار نيروي دريايي مسلمانان در مديترانه دانست، ناوگان عظيم فاطمي بسياري از تحرکات مخالفان در مديترانه را تحت سلطه داشت و بر مديترانه حکومت مي‌کرد. پيشرفت فوق‌العاده‌ای در ساخت سلاح‌هاي جديد نظامي در عصر فاطمي در افريقيه پديد آمد، از جمله کارهاي ابن القيّار در ساخت «النار المحرقة» است. بنيان گزاران مکتب طبي قيران از جمله طبيب شيعه احمدبن جزّار، شيباني اديب و متفکر ايراني در عصر اغلبي از حاميان فاطميان بودند و در سايه حمايت آن‌ها علم طب و ادبيات و فرهنگ عربي و اسلامي توسعه پيدا کرد. طبيب دونش بن تميم (360 هـ¬، 971 م) آثار بسياري در طب تأليف کرد از اطباي دربار منصور و قائم فاطمي در افريقيه بود. بناهاي جديد فرهنگ و تمدن اسلامي که فاطميان در افريقيه بنا نهادند در عصر زيري و بنو حماد دنبال شد و در تهيه و ضرب سکه، چندين دارالضرب فاطمي از جمله مهديه، منصور و سيسيل تأسيس شد. در سکه‌هاي عصر فاطمي، سکه‌هاي شيشه‌اي سيسيل در نوع خود بي‌نظير است. در صنعت شيشه و ساخت ظروف بلورين توسعه قابل توجهي در عصر فاطمي پديد آمد که برخي از آثار آن‌ها در موزه‌هاي اروپايي موجود است؛ صقليه عصر فاطمي که زير سلطه خاندان کلبي بود که از سوي فاطميان حدود صد سال در سيسل حکومت کردند، خاطر دوره طلايي فرهنگ و تمدن اسلامي را در عرصه‌هاي مختلف در خود دارد. نظام آموزشي و تشکيلات اداري و حکومتي فاطميان در افريقيه از نخستين سازمان‌هاي پيشرفته در قرون وسطي است؛ فاطميان نخستين سازمان‌دهي مخفي براي تأسيس دولت و خلافت موفق را در غرب جهان اسلام سامان دادند. از بدیهیات تمدن نگاری عظمت وشکوه بی نظیر تمدن در عصر فاطمیان است. ویژگی این دوره ،تاسیس و اصالت و پویایی و زایا یی تمدن اسلامی عصر فاطمیان است که تا ادوار ایوبی و ممالیک را در دایره نفوذ و استحکام خود داشت و همچنان در اسمان تمدن اسلامی نور افشانی می کند، معتبر ترین مدرک در نگاه کلی به تمدن عصر فاطمیان قضاوت ابن خلدون است .ابن خلدون در مقدمه که تمدن نگاری دول اسلامی است برخی دول مغربی را بدوی و بی فرهنگ و تمدن دانسته است واز فاطمیان با عنوان صاحب حضاره با صفت استعظام و شکوه تمدنی یاد کرده است و تاسیس بنای با هیبت و عظیم را از وجوه تمدنی ان ها دانسته و با اصطلاح \" عظم مبانیها \" این فرهنگ و شیوه تمدنی فاطمیان را وصف نموده است. وجه اهمیت فرهنگی و تمدنی ان ها توسعه فقه اهل بیت در برابر فقه مالکی حنبلی و شافعی و تقسیم فکر حقوقی است. ابن خلدون این جابجایی فقه ها را ذکر کرده است و بر فاطمیان نام مروجان فقه اهل بیت را اطلاق نموده است .برای شکوه و استعظام تمدنی فاطمیان فقط وجود ابن هیثم کفایت می کند. ابن خلدون در وصف و تبیین علم مناظر ریشه های یونانی آن را ذکر کرده است و می نویسد در بین اسلامیان ابن هیثم در این علم تالیفاتی دارد. هفتصد سال گذشت تا تاریخ علم مدرن ابن هیثم را کشف کرد و اورا در نیمه دوم قرن بیستم پدر علم نور معرفی کرد .فرضیه پژوهش این است که استعظام تمدنی و حضارت فاطمیان، دافع امواج کینه و بد گویی از فاطمیان بویژه حاکم است که با دو انگیزه صلیبی و احقاد مذهبی همچنان در جریان است و ابن خلدون که خود با واژه های تمدنی از فاطمیان یاد کرده است، از این غرض ها بدور مانده است و مواضع متعادل نسبت به فاطمیان دارد. چهار وجه فایده تاریخنگاری تمدن فاطمیان این است که :1- تمدن فحل است.2- کارکرد تمدنی تشیع است .3- نقش کالبدی در تمدن جهانی است. 4- بازدارندگی است که پرداختن به وجه تمدنی فاطمیان، دافع از تهاجم تاریخنگاری معاند است.
کلمات کلیدی :
قوانین نور، ابن هیثم، ابن یونس، ابن رضوان، فاطمیان
قوانین نور، ابن هیثم، ابن یونس، ابن رضوان، فاطمیان
