دوره 3، شماره 33، بهمن 99، صفحات 150 - 136

نویسندگان : محمد رضا شهیدی پاک* ¹

چکیده :
به مجموعه فتوحاتي كه در حد فاصل بين سال‌هاي 27 تا 50ه‍ جهت فتح افريقيّه صورت گرفت «فتوح افريقيّه» مي‌گويند; که دروازه ورود به مغرب بود و تا دو دهه بعد به تدریج فتح مغرب کامل شد. این فتح کلیدی در مصادر نخستین با تدوین اثر مستقل منعکس شده است زیرا در حقيقت سقوط افريقيه و مغرب در قرون وسطي فروپاشی خاكريز غرب در برابر شرق بود و پيروزي مسلمانان در غرب اسلامي، باعث نهايي شدن تجزيه امپراتوري روم و جدايي ارزشمندترين متصرفات آفريقايي از پيكره آن گرديد. فضاي جغرافيايي جديدي، جهت گسترش اسلام و زبان عربي ايجاد شد. پيروزي مسلمانان در غرب اسلامي، باعث شكل‌گيري مغرب بزرگ عربی - اسلامی شد; اين منطقه، بين اروپا و شرقِ جهان اسلام قرار گرفت و جهان مسيحيت به اروپا محدود شد. با فتح مغرب، مسلمانان بر مديترانه غربي مسلط شدند. فتح مغرب که استمرار فتوحات اسلامی از عصر پیامبر است بوسیله امویان منحرف شد و امويان نظاميان سرسپرده که در نابودي اهل‌بيتِ پيامبر در خدمت آن ها بودند را به صورت دانه‌هاي تسبيح در فتوحاتِ مصر، افريقيّه و مغرب به‌كار گرفتند و معاوية ‌بن حديج، سازمان مخفي امويان در مصر را شكل داد و در پوشش فتوحات، مخالفان امويان را حذف مي‌كرد و امر فتوحات که توجيه رواني سياست‌هاي داخلي امويان، بود را بدست گرفت. آن ها با فتوحات مشروعيت حقوقي و فقهي كسب مي‌كردند و عوام و خواص را با پرچم‌داري فتوحات و معرفي خود به عنوان چهره مجاهدِ في سبيل‌الله فريب مي‌دادند; غنايم فتوحات مغرب به شكل ناعادلانه‌اي به «حزب اموي» تعلق گرفت. .چهره فتوحاتِ دوره اموي، با فاجعه قتل امام حسين( ع )ننگين شد، و اموی سازی فتوحات که از عهد خلیفه سوم اغاز شده بود شدت گرفت و توسعه فتوحات به وسيله حزب اموي علي‌رغم مخالفت و حوادث‌ خونين در مركز خلافت، وسيله‌اي جهت كسب مشروعيت و تحصيل قدرت سياسي امویان بود. فتوحات بوسیله امویان مورد سواستفاده قرار گرفت با وجود آن که گروهي از صحابه و تابعين مخالف امویان بودند و با اخلاص به قصد جهاد می جنگیدند و نقشي اساسي در گسترش اسلام در بين مردم سرزمين‌هاي فتح شده ايفا مي‌كردند. مقاله حاضر که تحریر بخشی از کتاب تاریخ تحلیلی مغرب و کتاب المعجب فی تلخیص اخبار المغرب است نشان می دهد مفهوم کلیدی گسترش اسلام و روش های آن از ارکان کتاب در بخش فتوحات و والیان است و در از این کتاب استخراج و با چند ارجاع ناقص و تغییرات ظاهری در مصادر و منابع بر اثر ناآکاهی و یا غرض استاد راهنما که هیچ سابقه تحقیق در مغرب و اندلس ندارد و کتاب به رساله دکتری و مقاله تبدیل شده است. مواد پژوهش تاریخ زندگی و سیره جهادی برخی سرداران فتح مغرب است که معتقد به قران و اسلام و جهاد و شهادت بودند و به عنون نمونه انسان مورد توجه قرار گرفته اند. سوال تحقیق این است که ایا واقعا فتح مغرب، اسلامی بود، و فرضیه تحقیق این که حزب اموی فتوحات را از روح اسلامی آن اهل بیت جدا کرد و بنیان ظلم و بی عدالتی در تاریخ اسلام را بنا کرد. تحقیقاتی با عناوین فتح اسلامی مغرب و چگونه اسلام به مغرب رسید انجام شده است اما این تحقیقات یک جانبه و بدون در نظرگرفتن تغییرات اسلامی در روند فتوحات است و مطالب یکسانی را به صورت سال شمار فتوحات در مغرب را از بیان ابن عبد الحکم، بلاذری، واقدی تکرار کرده اند که با فتح برقه مرز مصر و مغرب شروع شد و با تاسیس قیروان مرحله نخست آن کامل شد. رویکردی که مطالعه فتوحات و شیوه های ان را از سایر تحقیقا ت متمایز می نماید و اصالت آن را تایید می کند این است که فتح مغرب به شیوه سلسله عملیات نظامی در چند مرحله صورت گرفت و در واقع فتح اسلامی در مغرب از فتح اسلامی به فتح اموی تغییر جهت داد. این کار فتح مجدد یک منطقه قبلا بوسیله دولت حضرت علی (ع ) و سپس امویان در مصر رخ داد و حزب اموی با حذف چناح علوی جریان فتوحات را به نفع خود مصادره کرد. تحقیقات فتوحات در سایه نفوذ شخصیت انساني و اسلامي و اخلاقی برخی سرداران فتح است. در این دو قرن سی و شش والی اموی و عباسی ، 134 سال حکومت کردند و شیوه های گسترش اسلام در جهارجوب جنگ و فرهنگ غارت عربی و با نفوذ آن رقم خورد. بنابر فرضیه مطرح در کتاب تاریخ تحلیلی مغرب تسامح و شعار آزادیخواهی و مساوات و مبارزه با ظلم بویژه از سوی خوارج و ادریسیان و فاطمیان باعث جذب بربر و طمع اقتصادی و غنیمت سران اموی فتح و نظامی گری امویان و تبلیغ واقعی اسلام و قران بوسیله سردارانی چون موسی بن نصیر و برخی صحابه و تابعین، و شیوه محبت اهل بیت ادارسه و مهدویت فاطمیان در کنار شهرسازی و استقرار جعیت اسلامی با تاسیس شهرهای اسلامی از جمله شیوه هایی است که در قالب آن ها فتح وگسترش اسلام در مغرب اسلامی در دو قرن نخست هجری هموار شد. این فرضیه از کتاب تاریخ تحلیلی مغرب (1389)انتحال شده است و عنوان رساله دکتری قرار گرفته است. پژوهش میان رشته ای جامعه شناسی سیاسی تغییرات سیاسی مذهبی مغرب در دویست سال با تحلیل انتقادی گزاره های تاریخی است.

کلمات کلیدی :
اسلام، مغرب، فتوحات، شهر اسلامی، قیروان، تونس، حزب اموی، ادریسیان، فاطمیان، خوارج