دوره 7، شماره 76، شهریور 1403، صفحات 37 - 62

نویسندگان : هتاو فیضی ¹ ، سارا آزاد* ²

چکیده :
فضیل بن عیاض خراسانی، یکی از بزرگ ترین محدّثان و صوفیان ایرانی است که در شمار نخستین گروه اهل تصوّف و زهّاد اسلامی جای دارد و از نظریه پردازان نهضت تصوّف و زهد عملی به شمار می رود. از آن جا که فضیل و اَقران او، در بدو تأسیس نهضت تصوّف قرار داشتند، شناخت آراء و عقاید او، برای تاریخ تکوین تصوّف اهمیّت بسیاری دارد؛ به ویژه اگر برای تقويت نگاه ايجابي به مفاهیمی چون اوضاع سیاسی _ اجتماعی، به عنوان عوامل مؤثر در ذهنیت و نوع نگاه وی توجه شود و با بهره گيري از گوهرِ نقد، در سلب و پيرايشِ كاستي هاي اندیشه اش اهتمام لازم به عمل آید. بر همین اساس در این مقاله نگارندگان با استفاده از منابع دست اول و با روش توصیفی ـ تحلیلی درباره ی عقاید و اندیشه ی فضیل به بحث و بررسی پرداخته اند. نتیجه و ماحصل این نقد و بررسی نشان از این دارد که، زهد فضیل یادآورِ اصول و عقاید مکاتبی مثل کلبیون و اپیکوریسم معتقد به فرار از تمدّن است که سعادت انسان را در گروِ آزادی و استغنای انسان، از متاع دنیوی می دانند و مانند حیوانات، سیاست گریزی را پیشه و دعوت به گمنامی و گریز از اجتماع می کنند. به اعتقاد نگارندگان این نوع طرز فکر و بسیاری از اقوال و عقاید صوفیانه ی فضیل، با عقل و شیوه هاي منطقیِ زندگی و نیز فرموده ها و کردار و اقوال بزرگانِ دین مغایرت دارد و جاي بسی تعجّب است که چرا بزرگانی همچون عطّار، هجویري، قشیري، غزالی و بسیاري دیگر، در تأیید سخنی یا به عنوان مثال و نمونه براي یک مطلب، از اقوال و شیوه ی معیشت او نمونه آورده و حتّی در بسیاری موارد آن ها را تأیید کرده اند. اگر به موضوع زهد منفی در اندیشه ی فضیل به عنوان مفهومی که بازتاب سیاست و عوامل اجتماعي و فرهنگي است بنگريم، اي بسا كه به فهم جامع تري برسيم. بنابراین در این پژوهش تلاش نویسندگان بر آن است تا اندیشه ی فضیل را با اتّکا و استناد به اقوال و اعمال وی، مورد تجزیه و تحلیل قرار داده و جنبه هایی نو از آن را، با توجه به تئوری های نظری موجود، مورد بررسی و مداقّه قرار دهند.

کلمات کلیدی :
فضیل بن عیاض، تصوّف اسلامی، زهد، ریاضت، جامعه گریزی، کلبیون، اپیکوریسم