دوره 4، شماره 36، اردیبهشت 1400، صفحات 175 - 164

نویسندگان : محمدرضا شهیدی پاک* ¹

چکیده :
هر پژوهش مطالعه بنیادی تاریخ اجتماعی علم و فرهنگ و اموزش و مذهب ایران در دوره انتقال در حوزه مطالعات شهری در مورد یک شهر در قرون وسطی است. یکی از ماندگارترین موارد تحقیقات شهر، شهر قم است. تاریخ شهر قم نمونه بارز شهرنگاری در قرون وسطی است که ویژگی های کالبدی شهر باستانی و قرون وسطی ودوره اسلامی را هم زمان در خود حفظ کرده است. این مهم با بررسی حوادث قم از اواخر دوره باستان تا پیدایش شهر اسلامی قم در قالب مطالعات اجتماعی، اقتصادی، سیاسی ،فرهنگی، علمی و آموزشی در کتاب فرهنگ و تمدن قم در قرن سوم هجری(1383)و مقاله قم در دو قرن نخست هجری (1381) صورت گرفت. این عناصر کالبدی و سنتی شهر را براساس کتاب تاریخ قم حسن قمی و مصادر تاریخی و جغرافیایی موید آن با توحه به پارادایم تاریخ محلی تحلیل و تبیین کرده است. عناصر اصلی تاریخ محلی تغییرات طبیعی و مذهبی و سیاسی و اقتصادی درکتاب فرهنگ و تمدن قم در قرن سوم هجری تاریخ قم به شکل مبسوط در این پژوهش به کار رفته است. گزارش تاریخی این شهر بیان شهری است که در حال تغییر از بافت شهر باستانی به قرون وسطی قرارگرفت و سرانجام در طی فرایند ی سیاسی اجتماعی مذهبی و اقتصادی، فرهنگی و علمی شکل شهر از باستانی به اسلامی تبدیل شد. در کتاب فرایند شکل گیری شهر در قرون وسطی (1395) ایران در دوره انتقال از عصر باستانی به دوره اسلامی و کتاب تاریخ اجتماعی قم و مقاله اوضاع فرهنگی قم هنگام ورود حضرت معصومه (1384)، زمینه ها و عوامل مختلف به عنوان الگوی دگردیسی شهر باستانی به اسلامی بررسی شده است. تاسیس مکتب علمی شیعه امامیه در قالب مدارس علمی و آموزشی در زمینه های حدیثی، فقهی، کلامی، سیاسی، ادبی در زمینه ای از سیر تاریخی گردش قدرت در قم انجام گرفته است که با اقدامات عرب در فرایند ورود اسلام به قم در قرن نخست هجری شروع شده است و در روابط سیاسی اجتماعی فرهنگی در ادوار سیستم ارتباطی وکالت ائمه شیعه، والیان امویان، والیان و نقبای عباسیان، دولت های علویان طبرستان، ال بویه وال زیار و برخورد و ارتباطات عاصر عرب- ایرانی به تدریج استمرار پیدا کرده است و سرانجام در حدود 420با آغاز ضعف ال بویه عامل توسعه قم در نیمه قرن پنجم هجری دوره ای ممتاز از تاریخ ایران دوره اسلامی رقم خورده است که بخش کالبدی تاریخ تشیع در قم است. نقطه گردش تاریخی و اتکا در پیکربندی این بررسی تاریخی حادثه 182 هجری و استقرار بزرگترین خلیفه ها رون در نزدیکی قم برای کنترل بحران خراج و در واقع برای جلوگیری از تاسیس دولت و قدرت مستقل محلی در قم است. روند نحرکات سیاسی قم می توانست منجر به تاسیس دولت محلی در قم مانند دولت محلی طاهریان و صفاریان و ال سامان بشود تاسیس قدرت مستقل محلی در قم برای خلافت عباسی زیانبارتر از تاسیس فاطمیان در مصر بود و باعث از دست رفتن قدرت خلافت عباسی از سراسر ایران می شد، خلافتی که در گیر مسئله بیزانس و دول محلی بود. دیگر نقطه عطف و گردش تاریخی در قم، رویداد های 198 تا 203 است که با هجرت و وفات امام رضا و حضرت معصومه و تاسیس دو شهر مقبره ای در ایران شروع شد و زمینه و روند رو به توسعه آموزشی علوم شیعیان در قرن سوم و چهارم هجری را پی ریزی کرد که نقطه آغاز تشیع و پیدایی وضعیت فکری علمی اموزشی، فرهنگی و اوضاع احتماعی – سیاسی قم در قرون نخستین هجری بویژه چهار قرن نخست هجری است. این موقعیت در منطقه جبال ایران با مرکزیت قم با توجه به اقدامات والیان خلافت اموی و عباسی و دولت های ال بویه، زیاری و دولت علویان طبرستان و نفوذ آن ها در ری و حضور موثر نقبای قم در دستگاه های دولتی به تدریج بوقوع پیوست. فرایند فتح قم در قرن نخست هجری و وضعیت علمی آموزشی سیاسی اجتماعی اقتصادی و فکری و فرهنگی قم در فرون نخستین هجری و تاریخ تشیع در قم و.فاطمه معصومه و امام رضا و پیامدهای سفر آن ها به ایران و تاسیس مکاتب فکری شیعه امامیه در قم از ارکان اصلی کتاب یاد شده است. کتاب فرهنگ و تمدن قم در قرن سوم هجری (1383)و مقاله قم در دو قرن نخست هحری (1381) با عناوین مختلف ازجمله، اوضاع سیاسی و مذهبی قم در دو قرن نخست هجری و فرایند فتح قم در قرن نخست هجری و بررسی پیامدهای سفر امام رضا به ایران، اوضاع علمی و آموزشی شیعیان قم در قرون سوم و چهارم هجری, به عنوان رساله کارشناسی ارشد مورد انتحال قرار گرفته است .مسئله پژوهش تلقی قم به عنوان شهر در حال تغییر است و فرضیه پژوهش تاثیر مجموعه ای از عوامل فیزیکی - متافیزیکی در تغییر است. این عوامل درکتاب یادشده (1383) تحلیل و تبیین شده است، فرضیه این که فرایند دینامیکی این عوامل باعث دگردیسی قم از شهر باستانی به اسلامی است عامل اصلی فرایند یاد شده در قرن سوم هجری و ناشی از آثار وجودی امام رضا و فاطمه معصومه است. این عوامل به صورت پارادایمی ثابت می تواند تغییرفرهنگی –تمدنی ایران از دوره باستان به دوره اسلامی که مرحله ای اساسی در تاریخ تحولات سیاسی اجتماعی ایران از ورود اسلام تا سقوط ال بویه است را به خوبی تحلیل و تبیین کند.

کلمات کلیدی :
قم، تغییر، ایران باستان، اسلام، تشیع، فاطمه معصومه، امام رضا